تاریکی‌های سه‌گانه

---

قرآن کریم موضوع آفرینش انسان و دیگر موجودات جان‌دار را در سوره‌ها و آیات مختلف مطرح نموده و در آیه ششم سوره زمر، به بیان چگونگی آفرینش آنان از زاویه‌ای ویژه پرداخته است. خداوند در این آیه در مقام بیان آفرینش انسان و نیز اظهار قدرت خالق هستی برآمده و به مراتب خلقت اشاره دارد که نخست آفرینش انسان از یک حقیقت آغاز شده و پس از آن به اعتبار وجود طبیعی او و پیدایش وی در عالم طبیعت، در شکم مادران در سه ظلمت (یعنی تاریکی شکم، تاریکی رحم و تاریکی زهدان (تخمدان) برای او خلقتی پس از خلقتی دیگر پدید خواهد آمد. برخی نیز این تاریکی‌ها را به طبیعت جسمانی، نفس نباتی و نفس حیوانی تفسیر کرده‌اند.

۱ - آفرینش انسان

---

قرآن مجید موضوع آفرینش انسان و دیگر موجودات جان‌دار را در سوره‌ها و آیات مختلف مطرح نموده و به بیان چگونگی آفرینش آنان پرداخته و در هر مورد از زاویه‌ای به تشریح این آفرینش پرداخته است؛ از جمله در آیه ششم سوره زمر در مورد چگونگی آفرینش انسان می‌فرماید:

۱.۱ - آیه ۶ سوره زمر

«خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ یَخْلُقُکُمْ فی‌ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ فی‌ ظُلُماتٍ ثَلاثٍ ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ فَأَنَّى تُصْرَفُونَ»؛ «او شما را از یک نفس آفرید، و همسرش را از (باقی‌مانده گل) او خلق کرد و برای شما هشت زوج از چهارپایان ایجاد کرد. او شما را در شکم مادرانتان آفرینشی بعد از آفرینش دیگر، در میان تاریکی‌های سه‌گانه، می‌بخشد! این است خداوند، پروردگار شما که حکومت (عالم هستی) از آن اوست. هیچ معبودی جز او نیست، پس چه‌گونه از راه حق منحرف می‌شوید»؟!

۲ - تفسیر آیه

---

اکنون به بررسی فرازهای این آیه می‌پردازیم:

۲.۱ - خلقت انسان و اظهار قدرت الهی

«خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ»:
این آیه در مقام بیان خلقت انسان و اظهار قدرت خالق هستی برآمده و اشاره به مراتب خلقت دارد که خلقت انسان، نخست از یک حقیقت آغاز شده و پس از آن به اعتبار وجود طبیعی او و پیدایش وی در عالم طبیعت، در شکم مادران در سه ظلمت (یعنی تاریکی شکم، تاریکی رحم، و تاریکی زهدان (تخمدان)) برای او خلقتی پس از خلقتی پدید خواهد آمد.
مخاطب آیه عموم مردم‌اند؛ و مراد از «نفس واحده»، آدم ابوالبشر (علیه‌السلام) است. آفرینش همه انسان‌ها از یک نفس، اشاره به مسئله آفرینش آدم (علیه‌السلام) است که این همه افراد بشر با تنوع خلقت، خلق‌و‌خوی متفاوت، استعدادها و ذوق‌های مختلف، همه به یک ریشه باز می‌گردد که آن حضرت آدم (علیه‌السلام) است.

۲.۲ - آفرینش همسر آدم

«ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها»:
منظور از «زوج‌ها» همسر وی بوده که از نوع خود او و در انسانیت مانند اوست؛ یعنی خدای تعالی این نوع را خلق کرد، و افراد آن را از یک نفس و همسرش زیاد کرد.

۲.۳ - آفرینش چهارپایان

«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ »:
از چهارپایان هشت زوج برای شما نازل کرد. خداوند در این فراز به آفرینش چهارپایانی که انسان‌ها از پوستشان لباس تهیه کرده و از شیر و گوشت آن‌ها تغذیه نموده، و به عنوان وسیله حمل و نقل از آن‌ها بهره می‌گیرند، اشاره کرده است. منظور از «هشت زوج» گوسفند نر و ماده، بز نر و ماده، شتر و گاو نر و ماده است. از آن‌جا که کلمه «زوج» به هر یک از دو جنس نر و ماده گفته می‌شود، مجموعاً هشت زوج می‌شود. هرچند در تعبیرات روزمره فارسی «زوج» به مجموع دو جنس اطلاق می‌گردد؛ ولی در تعبیرات عربی چنین نیست؛ لذا در آغاز همین آیه از همسر آدم به عنوان «زوج» تعبیر شده است.

۲.۴ - اعطای نعمت از مقام برتر

تعبیر به «أَنْزَلَ لَکُمْ» (برای شما نازل کرد) در مورد چهارپایان به معنای فرستادن از مکان بالا نیست؛ بلکه در این‌گونه موارد به معنای «نزول مقامی» و نعمتی است که از مقام برتر به مقام پایین‌تر داده شود. برخی هم می‌گویند؛ اگر از خلقت چهارپایان در زمین، تعبیر کرده که ما آن‌ها را نازل کردیم، با این‌که آن حیوانات از آسمان نازل نشده‌اند، به این اعتبار است که خدای تعالی ظهور موجودات در زمین را بعد از آن که نبودند، انزال آن خوانده؛ به دلیل آن‌که در آیه شریفه «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَ ما نُنَزِّلُهُ إِلَّا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ»، به طور کلی موجودات را نازل شده، و اندازه‌گیری شده از خزینه‌هایی می‌داند که از هر چیز بی‌اندازه‌اش در آن‌جاست.

۲.۵ - دوره‌های خلقت جنین

«یَخْلُقُکُمْ فی‌ بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ»:
سپس به حلقه دیگری از حلقه‌های آفرینش پروردگار که دوره‌های خلقت جنین باشد، پرداخته و می‌گوید: او شما را در شکم مادرانتان آفرینشی بعد از آفرینش دیگر می‌بخشد، آن هم در میان تاریکی‌های سه‌گانه! روشن است که منظور از «خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ» آفرینش‌های مکرر و پی‌در‌پی است، نه فقط دو آفرینش. نیز روشن است «یَخْلُقُکُمْ» به حکم این‌که فعل مضارع است، دلالت بر استمرار دارد و اشاره‌ای است کوتاه و پر معنا به تحولات عجیب، و چهره‌های متفاوت شگفت‌انگیز جنین، در مراحل مختلف در شکم مادر.
در حقیقت این فراز از آیه، بیان کیفیت آفرینش نام‌بردگان قبلی (انسان و چهارپایان) است و این که خطاب را تنها متوجه انسان کرده، از‌آن‌روست که در بین این پنج نوع جان‌دار، تنها انسان دارای عقل است؛ لذا جانب او را بر دیگران غلبه داده است. معنای خلق بعد از خلق، پشت سر هم بودن آن است؛ مانند نطفه را علقه کردن، و علقه را مضغه کردن.

۲.۶ - تاریکی‌های سه‌گانه

«فی‌ ظُلُماتٍ ثَلاثٍ»:
نظر مشهور این است که منظور از «ظلمات ثلاث»، تاریکی شکم، تاریکی رحم و تاریکی تخمدان است.

۲.۶.۱ - روایتی از امام باقر

همین معنا را امام باقر (علیه‌السلام) خطاب به مفضل بیان کرده است:
«ای مفضل! سخن خود را با بیان آفرینش انسان آغاز می‌کنیم، تو نیز بکوش که از آن پندگیری. اول این‌که: تدبیر چنان شد که جنین، در رحم در پس سه ظلمت، پوشیده ماند: شکم، رحم و بچه‌دان، ...».

۲.۶.۲ - دیدگاهی دیگر

برخی هم گفته‌اند: مراد از این تاریکی‌ها، «صلب پدر»، «رحم مادر»، و «تخمدان» اوست. این معنا البته با فرازی که صراحت دارد که تمام این تاریکی‌ها در شکم مادران است، سازگاری ندارد.

۲.۶.۳ - دیدگاهی در عرفان

تاریکی‌های سه‌گانه در تفسیر عرفانی نیز به سه مرحله از آفرینش تفسیر شده است؛ یعنی طبیعت جسمانیه، نفس نباتی و نفس حیوانی.

۲.۷ - خداوند مالک علی الاطلاق

«ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ لَهُ الْمُلْکُ»:
یعنی آن حقیقتی که در این آیه و آیه پیشین به خلقت و تدبیر او اشاره شد، تنها او پروردگار شماست، نه غیر او؛ چراکه پروردگار عبارت است از کسی که مالک و مدبر امر ملک خود باشد و چون خدا، خالق شما و خالق هر موجود دیگری غیر از شماست، و نیز پدیدآورنده نظام جاری در شماست، پس او مالک و مدبر امر شماست، در نتیجه او رب شماست، نه کسی دیگر؛ یعنی بر هر موجودی از مخلوقات دنیا و آخرت که بنگری، مالک علی الاطلاق او، خداست.

۲.۸ - بندگی و عبادت خدا

«فَأَنَّى تُصْرَفُونَ»:
یعنی پس با وجود این، چه‌گونه از عبادت خدا به سوی عبادت غیر خدا برمی‌گردید، با این‌که او رب شماست که شما را خلق کرده و امرتان را تدبیر نموده، و حکمران بر شماست.

۳ - پانویس

---